per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
7
22
38747
جایگاه عقل در کلام امامیه در مدرسه کلامی بغداد
محمدجعفر رضایی
jafarrezaei61@gmail.com
1
ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ (ﭘﮋوﻫﺸﻜﺪه ﻛﻼم اﻫﻞ ﺑﻴﺖ علیهم السلام)
مدرسۀ کلامی بغداد در قرن چهارم، مدرسهای عقلگرا قلمداد شده است و آثار آن بر این ادعا گواهی میدهد. بسیاری از پژوهشگران مدعیاند که شیخ مفید و شاگردانش در این مدرسه با نزدیک شدن به معتزله، روش عقلگرای اعتزالی را پذیرفتند. این مقاله در پی آن است که با بررسی جایگاه عقل در این مدرسۀ کلامی، دربارۀ این ادعا و درستی آن داوری کند. هرچند متکلمان بغداد، معرفت دینی را زاییدۀ استدلال عقلی و اکتساب آن را بر انسان واجب میدانستند، اولاً، در اینکه چه کسی این امر را بر انسانها واجب کرده و ثانیاً، آیا عقل در کسب این معرفت به وحی نیازمند است یا خیر، با هم اختلاف داشتند. در این پژوهش نشان داده شد که شیخ مفید و شاگردش کراجکی، وجوب معرفت را سمعی (به امر الهی) و عقل را در همۀ مراحل محتاج وحی میدانستند؛ در حالی که سید مرتضی و شاگردان وی (همچون معتزله) وجوب معرفت را عقلی دانسته و عقل را در استدلالهایش بینیاز از شرع میشمردند.
https://www.tkalam.ir/article_38747_28792d8285a91300926dbddf83ab5d45.pdf
عقل
مدرسۀ کلامی بغداد
کلام امامیه
معتزله
عقل و وحی
per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
23
40
38748
تطور معرفت اضطراری در مدرسه کلامی امامیه در بغداد(از نوبختیان تا شیخ طوسی)
علی امیرخانی
alia1198@yahoo.com
1
ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ (ﭘﮋوﻫﺸﻜﺪه ﻛﻼم اﻫﻞ ﺑﻴﺖ علیهم السلام) و داﻧﺸﺠﻮی دﻛﺘﺮی ﻣﺬاﻫﺐ ﻛﻼﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎه ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ
معرفت اضطراری که باور جمهور امامیه در دو مدرسۀ کلامی کوفه و قم بود، به تدریج در مدرسۀ کلامی بغداد دچار تحول گردید. بررسی سیر تاریخی تطور معرفت اضطراری در بغداد حاکی از آن است که از نوبختیان، ابوسهل نوبختی همۀ معارف را نیازمند استدلال و در نتیجه کسبی میدانست، ولی ابومحمد با آنکه همۀ معارف را اضطراری نمیدانست، دربارۀ معرفتالله، به جواز اضطراری و اکتسابی بودن آن معتقد بود. در فاصلۀ نوبختیان تا شیخ مفید، تنها از ابوالقاسم کوفی عبارت مجملی از نگاشتههای او به جا مانده که ظهور در اضطراری بودن معرفت دارد. سرانجام، در دوران شیخ مفید و سپس سید مرتضی و شیخ طوسی، معرفت اضطراری به صراحت انکار شد و معرفت اکتسابی و عقلی مورد تأکید قرار گرفت.
https://www.tkalam.ir/article_38748_2e598be65d2e39d4907c291e69e8ab99.pdf
معرفت اضطراری
معرفت اکتسابی
مدرسۀ بغداد
نوبختیان
شیخ مفید
سید مرتضی
شیخ طوسی
per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
41
58
38749
رابطۀ ذات و صفات الهی از دیدگاه ابنمیثم بحرانی
محمد رنجبرحسینی
ranjbarhosseini@gmail.com
1
سیدمحمود موسوی
smmusawi@gmail.com
2
سید حامد هاشمی
3
ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ و داﻧﺸﺠﻮی دﻛﺘﺮی ﻛﻼم اﻣﺎﻣﻴﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ.
داﻧﺸﻴﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﻗﺮاﻟﻌﻠﻮم علیهم السلام
داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻋﻠﻮم ﺣﺪﻳﺚ ﮔﺮاﻳﺶ ﻛﻼم و ﻋﻘﺎﻳﺪ
رابطۀ ذات و صفات الهی، یکی از مهمترین مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی است که دربارۀ آن، نظریات گوناگونی ارائه شده است. ابنمیثم، متکلم، فیلسوف و عارف شاخص قرن هفتم، در بین نظریات ارائهشده، نظریۀ عینیت صفات با ذات را پذیرفته است، اما در تبیین فلسفۀ توصیف خداوند و وجود صفات او، اعتباری بودن اوصاف الهی را مطرح میکند که به نظر میرسد نه تنها با نظریۀ عینیت، تناقضی ندارد، بلکه تبیین دقیقی از همان نظریه است. ابنمیثم، با الهام از بیان امیرالمؤمنین(ع) دربارۀ نفی صفات، توصیف خداوند با این اوصاف اعتباری را از مراتب آغازین معرفت حق میشمارد و کمال اخلاص در معرفت را که غایت سیر عارف است، در نفی صفات از خداوند و لحاظ ذات او بدون در نظر گرفتن چیز دیگر، میداند.
https://www.tkalam.ir/article_38749_7079ff0ab821263054b40e589e842b4f.pdf
ابنمیثم
رابطۀ ذات و صفات
اعتبارات عقلی
نفی صفات
عینیت صفات با ذات
per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
59
78
38750
بررسی شبهه سیاق درباره آیه ولایت (با تأکید بر دیدگاه فخررازی)
حامد دژآباد
h.dejabad@ut.ac.ir
1
استادیار داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﭘﺮدﻳﺲ ﻓﺎراﺑﻲ.
مخالفان شیعه، شبهات و اشکالات بسیاری دربارۀ آیۀ ولایت (مائده: 55) مطرح کردند. یکی از این شبهات، شبهۀ چهارم فخررازی ذیل آیۀ ولایت است. فخررازی با توجه به سیاق، ادعا میکند که چون آیۀ پیشین (مائده: 54) دربارۀ ابوبکر بوده و از قویترین دلایل بر صحت امامت و خلافتِ اوست، پس آیۀ بعد ـ یعنی آیۀ ولایت ـ نمیتواند دربارۀ علی(ع) باشد، چراکه در غیر این صورت تناقض لازم میآید؛ به همین دلیل، استدلال شیعیان به آیۀ ولایت برای اثبات امامت علی(ع) نادرست است. اما از دیدگاه مفسران و متکلمان شیعه، آیۀ مورد نظر فخررازی(مائده: 54) به هیچ وجه بر امامت و خلافت ابوبکر دلالت ندارد، بلکه اساساً این آیه در رابطه با ابوبکر نیست و روایات مورد ادعای وی نیز سنداً و دلالتاً مخدوش و نامعتبرند. در این نوشتار مدعای فخررازی پس از تبیین کامل، در قالب بحث تطبیقی ارزیابی گردیده و نشان داده خواهد شد که میان این دو آیه، هماهنگی و همسویی کاملی وجود دارد.
https://www.tkalam.ir/article_38750_2d4546830153e2c74d1b8371b7e82553.pdf
ولایت
امامت
امیرالمؤمنین(علیه السلام)
ابوبکر
فخررازی
per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
79
106
38751
جریانشناسی فکری امامیه در خراسان و ماوراءالنهر(از آستانۀ غیبت صغری تا عصر شیخ صدوق)
محمدتقی سبحانی
sobhani.mt@gmail.com
1
سیداکبر موسوی تنیانی
tanyani_110@yahoo.com
2
پژوهشگر ارشد پژوهشگاه قرآن و حدیث و استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث (پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام ) و دانشجوی دکتری شیعهشناسی دانشگاه ادیان و مذاهب
پس از افول مدرسۀ فکری کوفه در اواخر قرن دوم، میراث علمی این مدرسه به دیگر نقاط امامینشین انتقال یافت که منطقۀ مهم خراسان و ماوراءالنهر، یکی از آن مناطق است. در مطالعات معاصر، به طور جامع و مستقل به جریانهای فکری این منطقه پرداخته نشده است. در نوشتار پیشرو سعی شده است جریانهای حاضر در خراسان و ماوراءالنهر در بازۀ زمانی غیبت صغرا تا عصر شیخ صدوق، شناسایی و تا حد امکان ارتباط آنها با محیط علمی کوفه پیگیری شود. این پژوهش نشان میدهد، برخی از نحلههای فکری موجود در خراسان و ماوراءالنهر، مانند جریان کلامی و فقهی هشامبنحکم و یونسبنعبدالرحمن و جریان حدیثمحور و نیز جریان متهمان به غلو، ریشه در مدرسۀ کوفه دارند و این گروهها پس از مدتی، از خراسان به مناطق دیگری چون عراق و قم ورود پیدا کردند؛ البته برخی از جریانها، مانند امامیان اعتزالگرا در این برهه، جریانی نوظهور در خراسان به شمار میآیند.
https://www.tkalam.ir/article_38751_7a243e4ea02aab0fc5acbd378f4a22c5.pdf
خراسان
ماوراءالنهر
جریانهای فکری
جریان کلامی
جریان حدیثگرا
اعتزالگرایان امامی
per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
107
124
38752
اثرپذیری کلام یهودی از کلام اسلامی(با تأکید بر نقش عقل در دین)
رضا گندمی نصرآبادی
rgandomi@ut.ac.ir
1
استادیار دانشگاه تهران (پردیس فارابی).
یکی از جریانهای فکری یهودی در قرون وسطا، جریان کلامی است. این جریان حد فاصل قرن نهم تا دوازدهم میلادی، در شرق و تا حدی در غربِ جهان اسلام رواج داشت. متکلمان یهودی، اعم از حاخامی و قرائیمی، تحت تأثیر کلام اسلامی، بهخصوص کلام معتزلی در صدد تحکیم آموزهها و باورهای خود برآمدند. پیش از آنها فیلون اسکندرانی و آبای کلیسا، بسیاری از مسائل کلامی را مطرح کرده بودند، ولی متفکران یهودی قرون وسطا از طریق مسلمانان با آن مسائل آشنا شدند. متفکران یهودی علاوه بر بحث دربارۀ دغدغههای مشترکی که با مسلمانان داشتند، مسائل خاص خود را نیز دنبال میکردند. به طور کلی، در درون خود این جریان دو گرایش وجود دارد: گرایش حاخامی که به مرجعیت سنت، اعتقاد تام و تمام دارد و با الهیات کتابمقدسی و الهیات حاخامی پیش از قرن نهم متفاوت است، و گرایش قرائیمی که اصولاً اعتقادی به مرجعیت سنت ندارند. در مقالۀ حاضر به اختصار، میزان اثرپذیری ایشان از متکلمان مسلمان، تنها از منظر تأکیدی که آنان بر نقش و کارکرد عقل در توجیه و تبیین آموزهها و باورهای دینی قائلند، مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
https://www.tkalam.ir/article_38752_0fe5ae1f4342c79a6b83e9ecec0b70b8.pdf
کلام اسلامی
کلام یهودی
عقل
وحی
عقلستیزی
per
انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه
فصلنامه تحقیقات کلامی
2345-3788
0000-0000
2014-05-22
2
4
125
142
38753
ابن راوندی و دفاع از اندیشۀ کلامیِ کوفه
عباس میرزایی
1
پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث (پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام)
ابن راوندی در دورهای، معتزلی بوده و سپس به امامیه گرایش پیدا کرده است. نوشتار حاضر بر آن است به این مسئله بپردازد که ابنراوندی در چارچوب کدامیک از گرایشهای فکر امامی، مذهب امامیه را پذیرفت؛ و آیا او با توجه به گرایشات اعتزالیاش به نوعی، روش و محتوای اندیشۀ معتزله را در کلام امامیه وارد و ادبیات خاصی را در کلام امامیه ایجاد کرد، یا اینکه صرفاً با جریان عمومیِ کلام امامیۀ پیش از خود همراه شد؟ با هدف روشن شدن وضعیت کلام شیعه در طول سدۀ سوم هجری و همچنین آشکار کردن وضعیت اندیشۀ امامیه میان دو مدرسۀ کلام امامیه در کوفه و بغداد، با روش مقایسۀ اندیشههای ابن راوندی با هشام بن حکم، به عنوان نمایندۀ شاخص کلام امامیه در کوفه، این فرضیه پیگیری شد که ابن راوندی را میتوان ادامه دهندۀ منهج کلامی امامیه در کوفه دانست. به نظر میرسد، ابن راوندی در تقابلی غیرخصمانه با معتزله تلاش کرد از طریق احیای مدرسۀ کلام امامیه در کوفه، منظومۀ معرفتی امامیه را تبیین کند.
https://www.tkalam.ir/article_38753_672163f6363ad0390132ae7afadf1029.pdf
تاریخ کلام
معتزله
امامیه
مدرسۀ کوفه
مدرسۀ بغداد
هشام بن حکم
ابن راوندی