انجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122سیر تطور مفهوم «اصول دین» در میان فِرق شیعی زیدیه و اسماعیلیه72239939FAناصر فروهیاستاد دانشگاه تبریزسیداحمد حسینیدانشیار دانشگاه شهید مدنی آذربایجانزهره فصل بهارکارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تبریزJournal Article20200530امروزه مبحث «اصول دین» یکی از مهمترین مباحث کلام اسلامی را تشکیل میدهد. پرسشی که در این باب وجود دارد آن است که آیا مفهوم «اصول دین» از ابتدا به همین صورت وجود داشته و یا در دورۀ خاصی پدیدار شده و تاریخ خاصی را طی کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش باید تاریخ تطور اصول دین، مورد مطالعه قرار گیرد. اندیشههای کلامی شیعۀ زیدی و اسماعیلی از اندیشههای متقدم کلام شیعی به حساب میآیند. به همین دلیل در مقالۀ حاضر، سیر تطور مفهوم اصول دین در کلام شیعۀ زیدی و اسماعیلی مورد بررسی قرار میگیرد تا علاوه بر آنکه ریشههای شکلگیری این مفهوم در سنت شیعی روشن شود، مبانی تاریخی تطور این مفهوم در کلام شیعۀ امامیه نیز پیریزی گردد. آن دسته از آثار زیدیه که به مفهوم اصول دین پرداختهاند، معمولاً شش مورد را برای این اصول نام میبرند: توحید، عدل، نبوت، امامت، منزلت بین المنزلتین، وعد و وعید. شیعیانِ اسماعیلی هفت مورد را به عنوان اصول دین خود شمردهاند که عبارتند از: ولایت، طهارت، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد. در میان این هفت مورد، مواردی مانند نماز و زکات و حج و جهاد وجود دارد که توسط دیگر فرقهها ـ مانند شیعۀ اثنیعشری ـ به عنوان فروع دین شناخته میشود. البته هر یک از این موارد، تاریخ تطور خاص خود را طی کرده است.https://www.tkalam.ir/article_39939_aa2947c74b495b75f176502f24e6a7f0.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122«حدوث» در مصادر امامیه؛ معناشناسیِ مبتنی بر کاربرد و ادله233839940FAمیثم توکلی بیناعضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایرانJournal Article20200530یکی از مباحث پرتنش و چالشبرانگیز فلسفی که متکلمان و محدثان را به واکنش واداشته، مسئلۀ حدوث یا قدم جهان و ماسویالله است. فلاسفۀ یونان و طبیعتگرایان به شکلهای مختلف به قدمت جهان اعتقاد داشتند و ادیان در برابر این عقیده موضع گرفتهاند. در این پژوهش میکوشیم صرفنظر از تفسیرها و تأویلها، ظاهر متون روایی امامی را بررسی کنیم. در مجموعۀ بزرگی از این روایات، حدوث جهان و ملازمۀ کرانمندیِ زمانیِ ماسویالله با حادث بودن آنها طرح شده و بر آن دلیل اقامه شده است. لذا اگر نخواهیم متون روایی را به صورتی گسترده تأویل کنیم و نیز مسئلۀ حدوث زمانی را به جهت فلسفی جدلی الطرفین بدانیم، موضع روایی در این مسئله آن است که هر چیزی غیر خدا «استمرار زمانیِ آغازمند» دارد. این نگرش هم با تفاسیر برخی متکلمان و هم با آراء اکثر فیلسوفان اسلامی متفاوت و مبتنی بر کاربردشناسی واژۀ «حدوث» و شبکۀ معنایی آن در ادبیات مأثور است.https://www.tkalam.ir/article_39940_6c76802eb2081436db8400f5ebc43a01.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122کیفیت و کمیّت علمِ امام در روایات395639941FAعلی حسن بگیعضو هیئت علمی و دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراکسیدابراهیم مرتضویدانشآموختۀ دکتری علوم قرآن و حدیث؛ استاد مدعو دانشگاه علوم و معارف قرآن کریممهیار خانی مقدمعضو هیئت علمی و استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه گیلانJournal Article20200530دربارۀ کمیّت و کیفیت علم امام، نظریات متفاوتی مطرح است. سه موضع «بیکرانگی»، «کرانمندی» و «سکوت» دربارۀ کمیّت علم امام، و دو دیدگاه «حضوری بودن» و «ارادی بودن» دربارۀ کیفیت آن وجود دارد. این پژوهش ـ با روش توصیفی ـ تحلیلی ـ ، آراء علامه طباطبائی و آیتالله صالحی را دربارۀ علمِ امام بررسی کرده است. نتیجه آنکه، از دیدگاه علامه، امام دارای علم غیب بیکرانۀ احاطیِ نامحدود و از دیدگاه صالحی، امام دارای علم غیب کرانمند ارادیِ محدود است. در نقد دو دیدگاه باید گفت: تضعیف سندی یا غلوآمیز دانستن متنِ روایاتِ دالّ بر بیکرانگی و نیز احاطی دانستنِ علم امام به ریزترین مسائل پذیرفتنی نیست، بلکه از آنجا که علم امام، لطف خدا و امام، هادی مردم است، هر جا امر هدایتی اقتضا کند، کرانۀ علمِ او به اذن الهی قبض و بسط پیدا میکند. بنابراین، به کار بردن تعابیر «محدود» یا «نامحدود» دربارۀ آن دقیق نیست، زیرا علم امام به سان مخزن نیست، بلکه یک جریان است و جریان، قابلیت تحدید ندارد.انجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122«کلام نفسی» از دیدگاه ابنکُلّاب؛ نقد و بررسی577639942FAسیدمحسن موسوینویسنده مسئول، استادیار دانشگاه مازندرانجواد فرامرزیاستادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریمحجت علی نژاددانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه مازندرانJournal Article20200530ابنکُلّاب، با تفکیک کلام الهی به «لفظی و نفسی»، قائل به «وحی معنایی» بوده و الفاظ را لباس بشریِ وحی شمرده است. او در بحث از ماهیت کلام، بر این نظر است که کلام فقط بر معنا اطلاق میشود و استعمال آن دربارۀ لفظ، از روی مجاز است. وی کلام را همچون اشاعره بر علم قدیم الهی حمل میکرد و صورت ملفوظ آن را پوششی کاملاً بشری میشمرد. اما به کار رفتن مشتقات مادۀ «نزل» در قرآن که بر نزول لفظیِ قرآن دلالت دارد؛ نهی از تعجیل پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم در تکرار قرآن و همچنین استعمال واژگان «تلاوت»، «قرائت» و «ترتیل»، که بر خواندن متنی بر پیامبر صراحت دارد؛ صراحت قرآن بر یکجانبه بودن وحی و دلایل دیگر نشان میدهند که متن لفظی قرآن، همان گزارههایی است که بیکموکاست بر پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است. این مقاله از نوع تحقیقات بنیادین است که با روش توصیفی تحلیلی به این موضوع میپردازد.https://www.tkalam.ir/article_39942_430854aa4eaa8706e4ba112e4e37cc24.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122بررسی و نقد روش اتان کلبرگ در بهره گیری از منابع امامی در مطالعات شیعیِ امامی779639943FAسید عبدالرحیم حسینیعضو هیئت علمی دانشگاه تهراناحمد بهشتی مهرعضو هیئت علمی دانشگاه قم و عضو پیوسته انجمن کلام اسلامی حوزه0000-0003-2050-9982ربابه غلامیدانشجوی دکتری کلام امامیه، دانشگاه تهران، پردیس فارابیJournal Article20200530اتان کلبرگ، منتقد شیوۀ پیشین خاورشناسان در بهرهگیری و استناد به منابع غیرشیعی در مطالعات شیعهشناسی است. بیشترین منابعی که او از آنها در مطالعات شیعهپژوهیِ خود بهره برده منابع امامی، شامل منابع کلامی، حدیثی، تاریخی، تفسیری و فقهی است. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و روش کتابخانهای، در پی پاسخ به این پرسشهاست که کلبرگ در پژوهشهای امامی خود از کدام منابع امامی و با چه روشی بهره برده است؛ و در این راستا تلاش میکند ضمن دستهبندی منابع امامیِ مورد استفاده در پژوهشهای کلبرگ، درستی و کارآیی روش این شیعهپژوه را در بهرهگیری از آنها، مورد ارزیابی قرار دهد. در این بررسی مشاهده میشود در همۀ موضوعهای مورد بررسی، بهرهگیری از منابع امامی با وجود شمار فراوان منابع امامی، بهویژه حدیثی، کلامی و تفسیری، و اشراف ستودنی کلبرگ بر آنها، این منابع عمدتاً به گونهای مورد استناد و ارجاع قرار گرفتهاند که ـ هم در موضوع و هم جزئیات محتوایی ـ کلبرگ را در اثبات و تأیید پیشفرضهای او یاری میرسانند. نادیده گرفتن برخی شواهد، خطا در برداشت و توجه اندک به اعتبار منابع یا نویسندگان آنها، همراه با غلبۀ پیشفرضهای گوناگونی مانند خاستگاه سیاسی شیعه و جعل روایات، از کاستیهای کار کلبرگ به شمار میرود.https://www.tkalam.ir/article_39943_2c746e0be3016e342b1af38ba33a2da4.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122ایدۀ «نفی صفات از ذات» یا «نیابت» در آثار عالمان نامیِ امامیه9711439944FAمحمود هدایت افزادانشآموختۀ فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران و دانشجوی پست دکتری فلسفۀ اسلامی (زیر نظر معاونت علمی و فنّاوری نهاد ریاست جمهوری)Journal Article20200530بنا بر روایت مشهور متأخران، دیدگاه اغلب اندیشمندان امامیه در باب اوصاف ذاتی خداوند، قول به «عینیت صفات با ذات» یا «اتحاد وجودی و اختلاف مفهومی» است. این نگاه گرچه در خطّ کلامی علامه حلّی و با ملاحظاتی وجودشناسانه در تفکر صدرایی مشهود است، اما تأمل در آثار دست اول پیشینیان، از غلبۀ ایدۀ «نفی صفات از ذات» یا «نیابت» در میان گروههای مختلف تفکر شیعی حکایت دارد. به نظر میرسد این دو تعبیر، متضمن ایدۀ واحدی است و تمایز آنها صرفاً به حسب مقام ثبوت و اثبات است. معمولاً این نگاه، بهخصوص با تعبیر «نیابت»، به برخی متفکران معتزلی نسبت داده میشود؛ اما در میان امامیه، محدثان بزرگی همچون کلینی و صدوق و به دنبال آنان متکلمانی نظیر فاضل مقداد، مجلسی و شبّر، در ترویج این باور کوشیدهاند. در این راستا، بهترین تقریر موجز از نظریۀ «نفی صفات»، در <em>گوهر مراد</em> مشاهده میشود، چه رافع اشکال خلوّ ذات احدی از کمالات است.https://www.tkalam.ir/article_39944_c9fe1495abb654760caa0b7de8fb4e07.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122تبیین و تقریر استدلال آیۀ«لَو کانَ فیهِمَا آلِهَةٌ إلّا الله لَفَسَدتا» بر توحید در خالقیت11513239945FAعلیرضا بهمانیکارشناس ارشد فلسفه و کلام و عضو پیوستۀ انجمن کلام اسلامی حوزهJournal Article20200530بیشک در آیۀ «لَو کَانَ فیهِما آلِهَةٌ الّا الله لَفَسَدتا» استدلالی توحیدی به کار رفته است. در اصلِ این استدلال ابهام و تردیدی نیست، لکن در تلازم میان «تعدد آلهة» و «فساد» سخنهای بسیاری بیان شده است، که هر کدام به نوبۀ خود دارای مشکلاتی هستند. در این میان اما، دیدگاه امام خمینی ره و شهید مطهری تا کنون مورد بیمهری محققان قرار گرفته و با همۀ امتیازهایی که دارد، به حاشیه رانده شده است. این مقاله بر آن است تا با روشی تحلیلی و توصیفی ابتدا به تقریر مهمترین دیدگاههای مقابل، یعنی دیدگاه مشهور، دیدگاه علامه طباطبائی ره، دیدگاه استاد مصباح و دیدگاه آیتالله جوادی و اشکالات آنها بپردازد، و سپس با تقریر جدیدی از دیدگاه امام خمینی ره و شهید مطهری تلاش کند تا اشکالات واردشده بر آنها را پاسخ گفته و تقریری را که انطباق بیشتری با آیه دارد، بیان کند.https://www.tkalam.ir/article_39945_4528488c8844464fe75c2d793cf4064c.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122خلاصة المقالات باللغة العربیة13314039946FAحیدر مسجدیJournal Article20200530https://www.tkalam.ir/article_39946_02b107f769fe341c2219fd5c8dbef226.pdfانجمن کلام اسلامی حوزه علمیهفصلنامه تحقیقات کلامی2345-378872620191122ترجمه چکیده مقالات به انگلیسی14114839947FAسیدلطف اله جلالیJournal Article20200530https://www.tkalam.ir/article_39947_8a0b4baeec2f840aebf26ed11eb57416.pdf