تحوّلات برهان حدوث و قدم در مکتب حلّه متأخّر امامیّه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دکترای فلسفه و نویسنده مسئول

چکیده

یکی از برهان‌های مشهور متکلّمان برای اثبات وجود خدا برهان حدوث‌و‌قدم است. تغییر مبانی و روش و رویکردهای متکلّمانِ مکاتب مختلف در بررسی مسائل کلامی موجب بروز تحوّلاتی در نحوۀ تقریر آنان از این برهان شده‌است. تطوّرات تاریخی برهان حدوث‌و‌قدم از موضوعات کمتر کاویده‌شده در تحقیقات کلامی به‌شمار می‌آید. در مقالۀ حاضر، با بررسی نگاشته‌های متکلّمان امامی مکتب حلّۀ متأخّر تقریرهای چهارگانۀ آنان از این برهان شناسایی‌شده و ضمن مقایسۀ این تقریرها با تقریر معروف برهان مزبور در مکتب حلّۀ متقدّم تحوّلات رخداده در صورت‌بندی مقدّمات برهان و روش اثبات آنها تبیین می‌گردد. این پژوهش تاریخی _ تطبیقی نشان می‌دهد که استناد به «امکان ذاتی» موجودات بجای «طریقة الأحوال» برای اثبات حدوث عالَم، لحاظ «امکان ذاتی» بجای «حدوث امکانی» به‌عنوان علّت احتیاج عالَم به خالق و نیز حذف اثبات «فاعل مختار بودنِ خداوند» از شمار مقدّمات برهان، از جمله تحوّلات مهمّی است که در تقریر برهان حدوث‌و‌قدم در این مکتب رخ‌داده‌است.

کلیدواژه‌ها