1
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم (نویسنده مسئول).
2
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث و عضو انجمن کلام اسلامی حوزه.
چکیده
جبر و اختیار، از نخستین مسئله‌های کلامی است که در میان مسلمانان مطرح شد و مهم‌ترین فرقه‌های کلامی چون قدریه، امامیه، معتزله و اشاعره دربارۀ آن موضعی اتخاذ کردند. اهل حدیث عامه و هم‌چنین پس از آنان اشاعره، با توجه به ظاهر آیاتی از قرآن که در آن به فاعلیت پروردگار در افعال منسوب به انسان اشاره شده و هم‌چنین در پاس‌داشت توحید افعالی، به جبر، گرایش پیدا کرده و بر فاعلیت خداوند در افعال منسوب به انسان تأکید کرده‌اند. در این میان، امامیه با الهام از معارف نورانی اهل‌بیت علیهم السلام با مردود دانستن هر دو باورِ جبر و اختیار در تفسیر فاعلیت انسان راهی میانه برگزیدند که با عنوان «امر بین الأمرین» شناخته می‌شود. رشید رضا به شدت با باور جبریه و اشاعره در باب عدم فاعلیت انسان مخالفت کرده، و از سوی دیگر اندیشۀ اختیار مطلق انسان و تفویض را نیز ناروا دانسته است و تلاش دارد در این بین راهی میانه برگزیند. وی در این راستا دیدگاه خود را به حسّ، وجدان، مجموع آیات قرآن و آموزه‌های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و سلف صالح مستند کرده است.
)